Jako dorośli pragniemy porozumieć się z dzieckiem, wpłynąć na nie, właściwie je wychować. Często jednak nasze intencje są źle rozumiane przez małego człowieka: nie rozumiemy się nawzajem. Frustracji doświadcza zarówno mały jak i dorosły człowiek. Obydwie strony cierpią, mimo że grają w jednej drużynie. Ta drużyna to rodzina. Sukces drużyny tkwi między innymi w jak najlepszym porozumieniu. Jak więc dograć tą drużynę? Jakie metody wybrać?
Otóż pomoc możemy znaleźć w bajkoterapii. Metodzie w gruncie rzeczy prostej, skutecznej i co najważniejsze lubianej przez dzieci i możliwej do zastosowanie niemal przez każdego.
Czym jest więc bajkoterapia? Jest to wprowadzenie dziecka w baśniowy świat poprzez czytanie mu odpowiednio dobranych utworów. Dzieci w przyjaznej atmosferze baśniowych bohaterów poznają świat uczuć i obowiązujących norm społecznych. Testują rzeczywistość na bezpiecznym gruncie.
W tym sensie bajki od dawna towarzyszą człowiekowi. Znane nam są mity, legendy, podania ludowe czy klechdy domowe. Miały wpływ na odbiorcę mimo stosowania ich bez wiedzy z zakresu psychologii. Dzięki nim lepiej rozumiał on otaczający świat.
W potocznym języku pojęcie „bajka” i „baśń” używane są zamiennie. Jednak jako utwory literackie maja odmienne znaczenie. ‘Bajka’ to wierszowana alegoryczna opowieść o zwierzętach lub ludziach, czasem przedmiotach, która służy do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej o charakterze ogólnym i powszechnym, dotyczącej stosunków międzyludzkich. Bajki charakteryzuje dążenie do łatwego nawiązania kontaktu z odbiorcą. „Baśń” zaś to jeden z głównych gatunków epiki ludowej, przedstawiający postacie działające zarówno w świecie rządzonym przez prawa zgodne z wiedzą empiryczną, jak i w świecie, gdzie występują siły i zjawiska nadprzyrodzone, nadnaturalne. Baśń służyła między innymi do wyrażenia wierzeń ludowych, systemu wartości moralnych.
W literaturze dziecięcej obydwu pojęć używa się zamiennie, jednak częściej używa się pojęcia „bajka”.
Bajki jako utwory literackie adresowane do dzieci cechuje magiczne ujmowanie rzeczywistości. To klucz do umysłu dziecka. Doszukuje się ono u smoków, księżniczek, czarodziejów i innych zmyślonych bohaterów cech ludzkich. Właśnie taki umowny, uproszczony świat bajki zrozumiały jest dla dziecka. Bajka pomaga zrozumieć mu ten świat adekwatnie do jego możliwości intelektualnych.
Fenomen bajkoterapi polega na tym, że bajka działa sama. Dziecko identyfikując się z bohaterem bajkowym, przyjmuje jego wzorce moralne, sposób myślenia, działania. Bajka pobudza do wczuwania się w emocje jakich doświadczają główne postacie, przez co dzieci staja się wrażliwe na zło, ból czy niesprawiedliwość. Opowiadania nasycone tajemniczością, pełne ciekawych sytuacji są doskonałym sposobem na rozwijanie u dziecka umiejętności twórczego myślenia, łamania schematów i stereotypów.
Bruno Betteelheim – lekarz, psycholog i humanista – przedstawił następującą koncepcję na temat znaczenia baśni w rozwoju i wychowaniu dziecka. Otóż podstawą oddziaływania baśni na psychikę dziecka jest proces identyfikacji z pozytywnym bohaterem. Wówczas rozpoznaje ono własne trudności i poznaje sposoby radzenia sobie z nimi. Tym samym baśń zachęca dziecko do aktywnego pokonywania trudności, pomaga w odkrywaniu własnej tożsamości i wpływają na rozwój dziecięcej osobowości. Baśnie sprawiają dziecku przyjemność i wspierają je w nawiązywaniu przyjaznych kontaktów ze światem przyrody.
Maria Molicka – psycholog, członkini Europejskiego Towarzystwa Psychologii Zdrowia – zwraca szczególną uwagę na rolę bajki w redukcji lęku. W myśl tej zasady bajka daje wsparcie i poczucie siły, zastępczo zaspokaja potrzeby i przez to obniża lęk. Bajka terapeutyczna jako metoda obniżania lęku u dzieci jest zupełnie nowym rodzajem terapii. Metoda najczęściej polecana jest dla dzieci od czwartego roku życia. Przede wszystkim ze względu na umiejętności poznawcze dziecka. Doświadczenie pokazuje jednak, że bajkoterapię warto wprowadzać od najmłodszych lat dziecka. Pozwala to dziecku szybciej nauczyć się korzystać z takiej formy wsparcia.
Cechą charakterystyczną bajek terapeutycznych jest to, że bohater bajkowy znajduje się w trudnej sytuacji i przeżywa lęk, a wprowadzone postacie umożliwiają redukcję tego lęku. Bohater uczy się różnych sposobów jego przezwyciężenia. Nabycie nowych umiejętności prowadzi do zmiany w przeżywaniu i zachowaniu. Maria Molicka wyodrębnia trzy rodzaje bajek terapeutycznych:
- bajka relaksacyjna
- bajka psychoedukacyjna
- bajka psychoterapeutyczna
Bajka relaksacyjna posługuje się wizualizacją. Ma na celu wywołanie odprężenia i uspokojenia. Akcja takiej bajki toczy się w miejscu dobrze dziecku znanym, a opisywanym jako spokojne, przyjazne i bezpieczne. Bajka ma wyraźny schemat: bohater opowiadania obserwuje i doświadcza wszystkimi zmysłami miejsce w którym przebywa. Efekty zmysłowe wywołują zwroty takie jak: „słyszysz szum fal”, „czujesz ciepły wiatr”, „widzisz zielony las”. Przed przeczytaniem bajki osoba prowadząca wprowadza dzieci w stan rozluźnienia, sugeruje wygodne ułożenie się, wsłuchanie się we własny oddech, przymknięcie oczu.
Bajka psychoedukacyjna to taki utwór, który ma na celu wprowadzenie zmian w zachowaniu dziecka. Bohater bajki ma podobny problem do tego, który przeżywa dziecko. Zdobywa ono doświadczenie poprzez świat bajkowy wskazujący wzory zachowań w trudnych sytuacjach. Bajki tego typu są wsparciem w procesie wychowania. Po zapoznaniu się dziecka z treścią bajki warto porozmawiać z nim o przeżyciach bohaterów.
Bajka psychoterapeutyczna wytycza nowy kierunek rozwoju. Utwory te są dłuższe i mają rozbudowaną fabułę. Zawarty w nich inny sposób myślenia powoduje zmiany w odczuwaniu sytuacji lękotwórczej. Celem bajki psychoperapeutycznej jest zastępcze zaspokojenie potrzeby dziecka, dowartościowanie go, udzielenie mu akceptacji oraz przekazanie odpowiedniej wiedzy o sytuacji lękotworczej i wskazanie sposobów radzenia sobie.
Dobrze jest proponować dziecku różnorodne teksty. Niektóre historie przejdą niezauważone przez dziecko do innych zaś dziecko będzie chciało wracać często, prosząc o ich wielokrotne czytanie. Będzie to wskazówka, że tej bajki dziecko właśnie potrzebuje, utożsamia się z bohaterem i jego przeżyciami.
Zastosowanie terapii z wykorzystaniem bajek nie wymaga specjalnego wykształcenia pedagogicznego ani psychologicznego. Najważniejszą kompetencją jest wrażliwość i otwartość na potrzeby i emocje dziecka oraz znajomość literatury dziecięcej. W bibliotekach i księgarniach jest mnóstwo propozycji. Należy właściwie dobrać bajkę i wiedzieć, co z nią zrobić.
Jednym ze źródeł są „Bajki terapeutyczne” Marii Molickiej. Wśród utworów relaksacyjnych można wymienić „Zasypianki” Anny Onichimowskiej. Wsparcia w rozwiązywaniu konkretnych problemów można szukać w seriach takich jak „Kamyczek” czy „Kajtuś”- adresowanych już do dwulatków, „Franklin” – dla dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Psychoterapeutyczna rolę odegrać mogą pozycje z serii o emocjach Wojciecha Kołyszko na przykład „Smok Lubomił i tajemnice złości” czy uproszczone baśnie z serii „kolekcja Dziecka”, takie jak „Brzydkie kaczątko”, „Czterej muzykanci z Bremy”, „Żabi król”.
Literatura:
1. M. Molicka. ”Bajkoterapia”. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii” wyd. Media Rodzina Poznań 2002
2. „Bajkoterapia” opracowanie: Ewa Jaworska
3. „terminy literackie” Stanisław Jaworski WSIP Warszawa 1990
Autor: Ewa Tokarczuk
Autor: Ewa Tokarczuk
